هاوپەیمانێتی بۆ قەرەبووکردنەوەی دادپەروەر
"عێراق ئەو شوێنەیە، کە تیرۆرکردنی ئێمەی ئێزیدی لێوەی دەستی پێکرد؛ زۆربەی سەرکردەکانی داعش لەوێوە هاتوون؛ ئەو شوێنەیە کە ئێمە لێی کوژراین یان ڕفێندرابووین. ئەگەر ئەندامانی داعش لە عێراق دادگایی نەکرێن، ئەی لەکوێ دادگایی بکرێن؟ گرنگە کە ئەم دادپەروەرییە لە عێراقدا ڕووبدات، تەنها ئەو کاتە دەتوانین متمانە بە وڵاتەکەمان بکەینەوە. ئێمە بۆ ماوەی هەشت ساڵە چاوەڕێی ئەوە دەکەین، تا کەی لەچاوەڕوانیدا بین؟"
تۆڕی ڕزگاربووانی ئێزیدی
بنەما و داواکارییە بنەڕەتییەکان
داکۆکیکردن لە دادپەروەری لە ڕێگەی بنەما و داواکارییە بنەڕەتییەکانمانەوە.
پێویستە دەسەڵاتدارانی عێراق دەستبەجێ کار بکەن بۆ:
- جێگیر کردنی پرسی جینۆساید، تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانەکانی جەنگ لە یاسای نیشتمانیدا.
- دامەزراندنی میکانیزمێکی لێپرسینەوەی تاوانکاری کە لە بەرژەوەندی ڕزگاربوواندا بێت و ستانداردە نێودەوڵەتییەکان بەدی بکات و دەسەڵاتی دادوەری بەسەر تاوانە نێودەوڵەتییەکانی داعشدا بشکێت.
ئەم هەنگاوانە پێویستە بۆ پشتگیریکردن و بەشداریکردن لە میکانیزمی دادپەروەریی گواستنەوەی کاریگەر، لەبەر ئەم هۆکارانەی خوارەوە:
- بۆ ئەوەی عێراق پابەند بێت بە پابەندبوونە نێودەوڵەتییەکانیەوە بۆ جێبەجێکردنی دەسەڵاتی دادوەری تاوانکاری بەسەر ئەوانەی بەرپرسن لە تاوانە نێودەوڵەتییەکان لەوانە جینۆساید و تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانەکانی جەنگ.
- بۆ نیشاندانی پابەندبوونی عێراق بە بەرپرسیارێتی و قەرەبووکردنەوە و دادپەروەری بۆ ڕزگاربووان.
- بۆ ئەوەی بە وردی سروشت و ڕادەی ئەو تاوانانەی داعش لە ساڵی ٢٠١٤ تا ٢٠١٧ ئەنجامی داوە، لەوانەش توندوتیژی سێکسی و تاوانەکانی دژی منداڵان: لە کاتێکدا دادگاکانی ئەڵمانیا دوو ئەندامی داعشیان بە تۆمەتی جینۆساید سزا داوە، لەنێویاندا هاووڵاتییەکی عێراقی، دادگایەکی عێراقی هێشتا نەیتوانیوە ئەنجامی بدات بۆیە.
- بۆ دانانی ڕێگایەکی دادپەروەرانە، کە ڕزگاربووان لەچەقیدا بن، ئەمەش وادەکات دەنگی ڕزگاربووان ببیسترێت و ئاسانکاریی بکات لە ساڕێژبوونەوە.
- بۆ کەمکردنەوە و ڕێگریکردن لە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ.
دانپێدانان و کردار هەیە بەرەو تێکەڵکردنی تاوانە نێودەوڵەتییەکان لە یاسا ناوخۆییەکانی عێراق و دامەزراندنی میکانیزم بۆ لێکۆڵینەوە و دادگاییکردنی داعش بۆ ئەم تاوانانە. لە تەممووزی ۲۰۲۱، عێراق پلانێکی کاری نیشتمانی بۆ ماوەی پێنج ساڵ لە مافەکانی مرۆڤ پەسەند کرد کە هەردوو توخمەکەی تێدایە. لە ئازاری ٢٠٢١، حکومەتی عێراق یاسای ڕزگاربووانی ئێزیدی دەرکرد کە لە ماددەی ٧ دا تاوانەکانی داعش دژی ئێزیدییەکان و گروپەکانی دیکە بە جینۆساید و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی ناساند و ئەنجامیان دا بۆ دەستپێکردنی پرۆسەی تاوانکاری دژی تاوانباران. لە وەڵامی داواکاری عێراق بۆ هاوکاری نێودەوڵەتی لە ساڵی ٢٠١٧ دا بۆ دڵنیابوون لەوەی ئەوانەی ئەرکی لێپرسینەوەیان لە ئەستۆدایە بەرپرسیارن، تیمی لێکۆڵینەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەرەوپێشبردنی لێپرسینەوە لە تاوانەکانی داعش لە ساڵی ٢٠١٨ ەوە، لێکۆڵینەوە لە تاوانەکانی داعش لە عێراق و پرۆسەی کردنەوەی پەڕاو بۆ دۆسیەکان، بەمەبەستی پاڵپشتیکردنی هەوڵەکانی عێراق لە لێپرسینەوە لە داعش. لە کاتی نوێکردنەوەی ئەرکی نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هاریکاریی عێراق لە ئایاری ٢٠٢١، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان دووپاتی کردەوە کە پێویستە ئەنجامدەرانی توندوتیژی سێکسی و جێندەری پەیوەست بە ململانێکان لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکرێت.
دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ڕایگەیاند کە یاسای هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ دامەزراندنی دادگایەکی تاوانکاری بۆ لێپرسینەوە لە تاوانەکانی داعش لە هەرێمی کوردستانی عێراق ناتوانێت لەسەر بنەمای دەستووری بەرەو پێشەوە بڕوات. تا ئێستا حکومەتی عێراق هیچ کارێکی نەکردووە بۆ دابینکردنی میکانیزمی جێگرەوەی لێپرسینەوەی تاوان لەگەڵ دەسەڵاتی دادوەری لەسەر جینۆساید و تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانەکانی جەنگ. بۆیە پێویستە دەسەڵاتدارانی عێراق و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەسبەجێ ڕێکاری دیکە بگرنەبەر بۆ دابینکردنی دادپەروەری گشتگیر بۆ قوربانیانی ئەم تاوانانە بە شێوەیەک کە لەگەڵ پێوەرە نێودەوڵەتییەکاندا بگونجێت. هەر ڕێگایەکی تر تەنها دەتوانێت بەشێکی چارەسەر دابین بکات: ئەو وڵاتانەی کە لەسەر بنەمای دەسەڵاتی دادوەری جیهانی دادگایی دەکرێن تەنها دەتوانن بەدوای ئەو کەسانەدا بگەڕێن کە لە ژێر دەسەڵاتی خۆیاندا دێن و دادگای تاوانی نێودەوڵەتی تەنها ژمارەیەکی کەم لە سەرکردە باڵاکانی دادگایی دەکات. بۆیە پێویستە ستراتیژێکی نەتەوەیی و نێودەوڵەتی هەبێت بۆ دادگاییکردنی تۆمەتبارانی ئەو تاوانانە.
میکانیزمی تاوانکاری تەنها یەکێکە لەو فاکتەرانەی کە دەبێت وەڵامدانەوەیەکی گشتگیر بێت بۆ دادپەروەری گواستراوە بۆ تاوانەکانی داعش لە عێراق و پەیوەندییەکەی لەگەڵ هەر پرۆسەیەکی دیکەی دادپەروەری، بە یاسای ڕزگاربووانی ئێزیدیشەوە، دەبێت پدیاری بکرێت. کاتێک میکانیزمەکە دامەزراوە، پێویستە مەبەستە فراوانەکانی بە ڕوونی باس بکرێت و پێویستە بەدیهێنانی دادپەروەری بەرامبەر بە تاوانەکانی داعش و ئاشکراکردنی ڕاستییەکان و بەشداریکردن لە چاکسازی دامەزراوەیی بە بەهێزکردنی سیستەمی دادوەری عێراقی و مافەکانی دادگاییکردنی دادپەروەرانە و بەدیهێنانی ستانداردە نێودەوڵەتییەکان بۆ دادگاییکردنی تاوانە نێودەوڵەتییەکان بگرێتەوە. برەودان بە ئاشتەوایی نێوان گروپە جیاوازەکان لە عێراق و خۆ بەدوورگرتن لەدەمارگیریی دەبێت ئامانجێکی ئاشکرا بێت، بەمەبەستی گەیشتنی قوربانییان بە مافەکانیان بە شێوازێکی پارێزراو.
گرنگە بە ڕوونی پێناسەی ئەوە بکەین کە چۆن میکانیزمێکی تاوانکاری، کە لەدوای کارە دڕندەییە بەکۆمەڵەکانەوە دامەزراوە و پەیوەندی بە وەڵامەکانی دیکەی وەک گێڕانەوەی ڕاستی و قەرەبووکردنەوە و چاکسازی دامەزراوەیی هەیە. ئەزموون لە چوارچێوەکانی دیکەوە گرنگی ڕەچاوکردنی ئەوە نیشان دەدات کە چۆن پرۆسەی دادپەروەری گواستنەوەی جیاواز پەیوەندی بە یەکتریەوە هەیە، لەجیاتی ئەوەی لە جیاکردنەوەدا دایانبنێن، کە لەوانەیە دواتر ببێتە هۆی نادڵنیایی یاسایی. هەروەها گرنگە ڕوونکردنەوە بدرێت لەسەر ئەو بنەمایەی کە کەسێک پێشتر لە دادگاکانی عێراق دادگایی کراوە بە تۆمەتی ئەندامێتی لە ڕێکخراوێکی تیرۆریستیدا، دەتوانرێت لە دادگا دادگایی بکرێت بەهۆی کردەوەکانی دیکەوە کە خۆی لە تاوانی نێودەوڵەتدا دەبینێتەوە. دیاریکردنی مەبەستی میکانیزمێک لە دامەزراندنی یاسادایارمەتیدەر دەبێت بۆ دڵنیابوون لەوەی کە ئەو مەبەستانە بەردەوام دەبن لە ڕێنماییکردنی لێکدانەوە بۆ بەرەوپێشچوون.
پێویستە حکومەتی عێراق یاسایەک دەربکات بۆ دامەزراندنی دەسەڵاتی دادوەری بۆ دادگاییکردنی داعش بە تاوانی جینۆساید و تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانەکانی جەنگ و جێبەجێکردنی یاسای عێراقی بەو مەرجەی لەگەڵ ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ و بنەماکانی دادگاییکردنی دادپەروەرانەدا بگونجێت. چەندین ڕێگا هەیە بۆ ئەوەی عێراق بتوانێت ئەمە بکات لە چوارچێوەی پێکهاتەی یاسایی ئێستادا، یان دامەزراندنی میکانیزمێکی تایبەت. وەک هەنگاوی یەکەم، حکومەتی عێراق دەبێت داوای هاوکاری لە نەتەوە یەکگرتووەکان بکات. ئەو میکانیزمەی کە بەبێ بەشداری نێودەوڵەتی دامەزراوە، هاوکاری و پشتیوانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕاناکێشێت ، ئەوەش بۆ سەرکەوتنی ئەو گرنگە.
پێویستە حکومەتی عێراق ئامرازێک بدۆزێتەوە بۆ دامەزراندنی دەسەڵاتێکی دادوەری کە لەگەڵ دەستووری عێراق و یاسای نێودەوڵەتیدا بگونجێت. چەندین نموونە هەیە کە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان یاخود کۆمەڵەی گشتی ڕێککەوتنێکیان پئەنجام داوە بۆ پێکهێنانی دادگایەکی هاوبەش لەسەر داوای حکومەتی نیشتمانی پەیوەندیدار. لەوانە؛ دادگای تایبەتی سیرالیۆن ، دادگای تایبەتی لوبنان و ژوورە نائاساییەکان لە دادگاکانی کەمبۆدیا.
لە کاتێکدادادگای باڵای عێراق ئاماژەی بەوە کردووە کە لایەنەکانی پڕۆژە یاساکەی حکومەتی هەرێمی کوردستان پێچەوانەی دەستووری عێراقە، شارەزایانی یاسایی عێراق دەبێت ڕەچاوی ئەوە بکەن کە ئایا دەکرێت حکومەتی عێراق میکانیزمێکی دووڕەگ بە هەماهەنگیی نێودەوڵەتی دابنێت، هەروەک چۆن پێشتر داوای یارمەتیی نێودەوڵەتی دەکرد بۆ گرتنەبەری هەنگاوی یەکەم لە پرۆسەی دڵنیابوون لە بەرپرسیارێتی تاوان لە تاوانەکانی داعش. لێکۆڵینەوەیەک کە لە ڕێگەی یونیتاد ئەنجام درا لە ساڵی 2016 ەوە، حکومەتی عێراق پابەندبوونی خۆی دەربڕیوە بۆ هاوکاریکردن لەگەڵ نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ دڵنیابوون لە بەرپرسیارێتی توندوتیژی سێکسی لە ڕێگەی بەهێزکردنی توانای دەسەڵاتدارانی نیشتمانی و هەرێمی بۆ لێکۆڵینەوە و دادگاییکردنی ئەو جۆرە تاوانانە. دادگاییکردنەکان لەبەردەم دادگای باڵای عێراق و هەروەها لەم دواییانەدا لەبەردەم دادگاکانی دژە تیرۆری عێراق لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە وەک پێشێلکردنی بنەماکانی دادگاییکردنی دادپەروەرانە تەماشا کراون. تەنها میکانیزمێک کە بابەتی و یاسایی بێت لەلایەن ڕزگاربووانەوە وەک ڕەزامەند و توانای بەشداریکردن لە چاکبوونەوە لە کۆمەڵگادا دەبینرێت.
بەشداریپێکردنی ڕزگاربووان و کۆمەڵگەی مەدەنی و شارەزایانی عێراقی و نێودەوڵەتی لە پرۆسەی داڕشتن و جێبەجێکردنی پڕۆژە یاسایەک، کە میکانیزمی بەرپرسیارێتی و بەڵگەنامە پەیوەندیدارەکان دیاری دەکات. ئەمە دەبێت ڕێکخراوەکانی ڕزگاربووان و ژنان لەخۆ بگرێت کە نوێنەرایەتی کۆمەڵگە زیانلێکەوتووەکان دەکەن. بەشداریکردنی ڕزگاربووان و کۆمەڵگەی مەدەنی لە هەموو قۆناغەکانی داڕشتن و جێبەجێکردنی میکانیزمی بەرپرسیارێتی تاوانکاریدا بە مەرجێکی سەرەکی دادەنرێت بۆ هەر هەوڵێکی سەرکەوتوو بۆ دابینکردنی دادپەروەری بۆ جینۆساید و تاوانە بەکۆمەڵەکانی تر.
- تێڕوانینی تاوانەکان: ئەو تاوانانە چین کە پێویستە دادگایی بکرێن؟
میکانیزمی بلێپرسینەوەی تاوانکاری دەبێت دەسەڵاتی دادوەری هەبێت لەسەر جینۆساید و تاوانەکانی جەنگ و تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی، وەک لە یاسای ڕۆمای دادگای تاوانی نێودەوڵەتیدا پێناسە کراوە. پێویستە بە لایەنی کەمەوە هەموو تاوانەکانی توندوتیژی سێکسی و لەسەر بنەمای جێندەر و هەروەها تاوانەکانی دژی منداڵان لەخۆ بگرێت وەک لە یاسای ڕۆمادا هاتووە.
یاسای دادگای تاوانی نێودەوڵەتی ڕۆما بە شێوەیەکی بەرفراوان بە ڕەنگدانەوەی دۆخی ئێستای یاسای نێودەوڵەتیی دادەنرێت دەربارەی پێناسەکردنی تاوانە نێودەوڵەتییەکانی جینۆساید و تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانەکانی جەنگ. عێراق دەتوانێت ئەو تاوانانەی تیادا جێگیر بکات و دادگایی بکات، هەرچەندە ئەو وڵاتە ئەندامی دادگای نێودەوڵەتی نییە. یاسای ڕۆما کۆمەڵێک تاوانی سێکسی و لەسەر بنەمای جێندەری فراوانتر دەکات لە هەر پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتی پێشوو، لەوانە؛ دەستدرێژی سێکسی، کۆیلایەتی سێکسی، دووگیانی بەزۆر و شێوەکانی تری توندوتیژی سێکسی. هەرچەندە عێراق دەوڵەتێکی ئەندام نییە لە یاسای دادگای تاوانی نێودەوڵەتی، بەڵام یاسای نیشتمانی دەتوانێت هەمان ناوەڕۆک بەکاربهێنێت، بەتایبەتی لەبەر ئەوەی بە ڕەنگدانەوەی یاسای نێودەوڵەتی دادەنرێت.
ئەو بەڵگە فراوانەی کە لەلایەن تیمی لێکۆڵینەوەی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە کۆکراوەتەوە بۆ بەرزکردنەوەی بەرپرسیارێتی لە تاوانەکان و کۆمەڵگەی مەدەنی و ئەوانی تر بە ڕوونی ئەوە نیشان دەدات کە ئەو تاوانانەی لەلایەن داعشەوە ئەنجامدراون تاوانی یاسای ڕۆمایە. یونایتد ڕایگەیاند کە بەڵگەی ڕوون و باوەڕپێکراو هەیە کە تاوانەکانی دژ بە ئێزیدییەکان جینۆساید بوون و ئەو تاوانانەی لە دژی سەرباز و کارمەندانی ئەکادیمیای ئاسمانی تکریت ئەنجامدراون تاوانی جەنگ بوون. دادگاییکردنی ئەوان وەک تاوان وەک ئەندامێتی لە ڕێکخراوێکی تیرۆریستی زۆر کەمترە لە ناسینەوەی ڕێژەی ڕاستەقینەی خۆیان و کاریگەری لەسەر قوربانییەکانیان. هەروەها پێشینەیەکی یاسایی هەڵە دروست دەکات و بەشداری دەکات لە ناڕاستی تۆمارکردنی مێژووییدا.
لەگەڵ ئەوەشدا، دادگاکانی ئەڵمانیا دوو ئەندامی داعشیان بە تاوانی جینۆساید و ئەندامانی دیکەی ئەندامانی دیکەی داعش بە تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی تاوانبار کردووە. هەروەها ڕێکخراوە شارەزاکانی وەک تۆڕی جینۆساید و تۆڕێکی لێکۆڵەرەوە ئەوروپییەکان و داواکارانی گشتی داوای لێپێچینەوەی کەڵەکەبووی ئەندامانی داعشیان کردووە لەسەر تاوانە نێودەوڵەتییە سەرەکییەکان و تاوانەکانی پەیوەندیدار بە تیرۆریزم.
- دەسەڵاتی دادوەری کاتی: چ کاتێک پێویستە بەکاربێت؟
پێویستە میکانیزمەکە دەسەڵاتی دادوەری هەبێت بەسەر هەموو ئەو تاوانانەی لەلایەن داعشەوە ئەنجامدراون، بەلایەنی کەمەوە ئەو ماوەیە دەگرێتەوە کە لە ۹ی حوزەیرانی ۲۰۱٤ەوە دەست پێدەکات، کاتێک داعش بە شێوەیەکی کاریگەر دەستی بەسەر بەشێک لە خاکی عێراق دا گرت. ئەمە هەروەها هاوتایە لەگەڵ ئەو ماوەیەی کە لەلایەن تیمی لێکۆڵینەوەوە داپۆشراوە بۆ بەرزکردنەوەی بەرپرسیارێتی لەو تاوانانەی کە لەلایەن داعشەوە ئەنجامدراون. ئەو کەسانەی کە لە ماوەی دیاریکراو دەستگیرکراون و دواتر لە ناوەوە یان دەرەوەی عێراق بازرگانیان پێکراوە و هێشتا ئازاد نەکراون، دەبێت وەک ڕزگاربوو بناسرێن.
پێویستە دەسەڵاتی دادوەری کاتی میکانیزمەکە دیاری بکات لە پەیوەندی بە ماوەی هەڵمەتی داعش دژی کەمینە عێراقییەکان. ئەم هەڵمەتە لە حوزەیرانی ۲۰۱٤ دەستی پێکرد کاتێک داعش هێرشی کردە سەر موسڵ و تکریت و دەستی کرد بە ماوەیەکی کاریگەر بۆ کۆنترۆڵکردنی بەشێک لە خاکی عێراق. یاسای ڕزگاربووانی ئێزیدی ئاماژە بە ڕێکەوتی دەستپێکردنی ۳ی ئابی ۲۰۱٤ دەکات، بەڵام ئەمە هەندێک پێشێلکاری بەدوور دەگرێت کە دەگەڕێتەوە بۆ تاوانە نێودەوڵەتییەکان کە پێش ئەو بەروارە ئەنجام دراون، بەتایبەتی دژی ئەندامانی کەمینەی تورکمان. بۆ خۆ بەدوورگرتن لە گومان، پێویستە ئەوە دیاری بکرێت کە ئەو تاوانانەی کە لەو کەسانەدا بەشداربوون کە لە ماوەی هەڵمەتەکەدا دەستگیرکراون بەڵام بازرگانییان پێدەکرێت و/یان ئازادکراون دوای ئەوەی ئەو ماوەیەی کۆنترۆڵی کاریگەر کۆتایی هات یان هێشتا ئازاد نەکراون.
- دەسەڵاتی دادوەریی و کەسی: کێ دەبێت دادگایی بکرێت؟
پێویستە میکانیزمەکە دەسەڵاتی دادوەری هەبێت بەسەر ئەو تاوانانەی لەلایەن داعشەوە ئەنجامدراون لە عێراق یان دەرەوەی عێراق دژی هاووڵاتیانی عێراقی یان ئەو هاووڵاتییە نا عێراقیانەی کە لە عێراق نیشتەجێن.
ئەم بڕگەیە لەگەڵ بنەماکانی دەسەڵاتی دادوەری دامەزراوە و گونجاوە بۆ سروشتی تاوانەکانی داعش. زۆرێک لەو تاوانانەی کە لەلایەن داعشەوە ئەنجامدراون دژی ئێزیدییەکان و ئەندامانی دیکەی کۆمەڵگە کەمینە عێراقییەکان بەشێکیان لەسەر خاکی وڵاتانی دیکە بەتایبەتی سوریا ئەنجام دراون. بۆ نموونە، ژنان و کچان لە عێراق ڕفێندران و گواستراونەتەوە بۆ سوریا و لەوێ بەندکراون و ڕووبەڕووی توندوتیژی سێکسی و شێوەکانی دیکەی ئەشکەنجە و مامەڵەی خراپ بوونەتەوە. هەندێک لە قوربانییەکانی تاوانەکانی داعش هاوڵاتی عێراقی نەبوون، بەڵکو هاوڵاتی وڵاتانی دیکە بوون یان کەسانی بێ دەوڵەت بوون کە لەو کاتەدا لە عێراق نیشتەجێ بوون، لەوانە پەنابەر. ئەمە هاوتایە لەگەڵ یاسای عێراقی کە لە ماددەی ٦ی یاسای سزاداندا هاتووە، بۆ بنەمایەکی فراوان لە دەسەڵاتی دادوەری تاوانکاری.
پێویستە ئەم میکانیزمە دەسەڵاتی دادوەری هەبێت بەسەر ئەو کەسانەی کە تەمەنیان لە ١٨ ساڵ یان زیاتر بووە لە کاتی ئەنجامدانی تاوانەکان و سەرووی کەسانی یاسایی بەپێی یاسای عێراقی. پێویستە ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی مافی منداڵان و ئەو پاراستنانە لەبەرچاو بگیرێت کە دەبێت منداڵانی تێوەگلاو بە گروپە چەکدارەکانەوە پێشکەش بکرێن. هەروەها بۆ دانپێدانان بەو ڕاستییەی کە تاوانی گەورە لەلایەن کەسانی خوار تەمەن ١٨ ساڵەوە ئەنجام دراوە، پێویستە ڕێوشوێنی دیکە بگیرێتەبەر بەپێی ستانداردە نێودەوڵەتییەکان بۆ چارەسەرکردنی ئەو جۆرە تاوانانە.
لە کاتێکدا تەمەنی بەرپرسیارێتی تاوان بەگوێرەی یاسای ناوخۆیی دەگۆڕێت، دادگای تاوانی نێودەوڵەتی و زۆربەی دادگا تاوانکارییە نێودەوڵەتییەکان منداڵانیان دادگایی نەکردووە، واتە ئەو کەسانەی کە تەمەنیان لە خوار ۱۸ ساڵەوە بووە لە کاتی ئەنجامدانی تاوانەکەدا. بە شێوەیەکی زۆر منداڵان وەک قوربانی مامەڵەی لەگەڵدا کراوە و ئەو گەورەساڵانەیان دادگایی کردووە کە منداڵان بۆ شەڕکردن لە گروپە چەکدارەکاندا بەکاردەهێنن . بەهۆی پاراستنی بەهێزی منداڵان لە سیستەمی دادوەری تاوانکاریدا لەژێر یاسای نێودەوڵەتی مافەکانی مرۆڤدا، لەوانە ئەگەری دادگاییکردنی منداڵانی خوار تەمەن ١٨ ساڵ وەک ئەوەی پێگەیشتووەکان پشتیوانی نێودەوڵەتی بۆ دادگاکە دەخاتە مەترسییەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، یونیتاد بەڵگە کۆناکاتەوە و دۆسیەکانی بەڵگە لە دژی تاوانبارانی خوار تەمەن ١٨ ساڵ دروست ناکات.
یاسای سزادانی عێراقی بەرپرسیارێتی تاوانی کەسانی یاسایی دابین دەکات، لەوانە دەستەی کۆمپانیاکان، کە بناخەیەک دابین دەکات بۆ لەخۆگرتنی ئەم بنەمایەی بەرپرسیارێتی. ئەمە لەگەڵ ئاڕاستەکانی ئێستای یاسای نێودەوڵەتی و کردارەکاندا هاوتایە بۆ بەرپرسیارێتی زیاتر بۆ کۆمپانیاکان. نموونەکان بریتین لە بنەماکانی ڕێنمایی لەسەر بازرگانی و مافەکانی مرۆڤ کە لەلایەن ئەنجومەنی مافەکانی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە لە ساڵی ۲۰۱۱ پەسەندکرا، هەروەها لێپێچینەوەی تاوانی ئێستای کۆمپانیای لافارج لە دادگایەکی فەڕەنسا بە تۆمەتی بەشداریکردن لە تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتی پەیوەست بە پارەدان بە داعش و گروپە چەکدارەکانی دیکە لە سوریا. لە کاتێکدا کە سوود و زیان هەیە بۆ دادگاکە کە توخمێکی ئاڵۆزی لەو شێوەیە وەردەگرێت لەگەڵ پێشینەیەکی نێودەوڵەتی کەم، ئەوە بۆ دادگا دەبێت بڕیار بدات کە ئایا ئەولەویەت بە کەسانی یاسایی بدات لەسەر بنەمای بەڵگە بەردەستەکان. ئەو ڕاستییەی کەتیمی لێکۆڵینەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەرزکردنەوەی بەرپرسیارێتی لە تاوانەکان لێکۆڵینەوە لە دارایی تاوانەکانی داعش دەکات لەوانەیە فاکتەرێکی پەیوەندیدار بێت.
وەک هەمیشە لە یاسای تاوانکاریدا هەیە، بە سیستەمی یاسایی عێراقیشەوە، ئەوە تەنها ئەو کەسانە نین کە ڕاستەوخۆ تاوان ئەنجام دەدەن، دەکرێت لە ڕووی تاوانکارییەوە بەرپرسیار بکرێن، بەڵکو ئەو کەسانەش کە بەشدارن لە ڕێگای جیاواز وەک فەرمانکردن، یارمەتیدان و یارمەتیدان یان بەشداریکردن لە ئەنجامدانی تاوانەکان. ئەمە لەوانەیە، بۆ نموونە، ئەو کەسانە بگرێتەوە کە بەشداربوون لە بازرگانیکردن بە مرۆڤ بەو کەسانەی کە لەلایەن داعشەوە دەستگیرکراون.
بە ڕەنگدانەوەی ئاڕاستە نێودەوڵەتییەکان بەرەو بەشداریکردنی زیاتری قوربانیان لە دادگا تاوانکارییە نێودەوڵەتییەکاندا، دەبێت ڕزگاربووان بە شێوەیەکی یاسایی نوێنەرایەتی بکرێن و یاسای دامەزراندنی میکانیزمەکە دەبێت جەخت لە مافی خۆیان بکاتەوە بۆ هەڵبژاردنی نوێنەری یاسایی خۆیان و ڕۆڵێکی چالاک بگێڕن وەک سکاڵاکەر و لایەنە مەدەنییەکان. پێویستە وەک لایەنە مەدەنییەکان مافی هاوشێوەی لایەنەکانی دیکە وەک دادگاییکردن و بەرگریکردنیان هەبێت. عێراق وڵاتێکی یاسای شارستانییە و ئەم ڕۆڵە دابین دەکات بۆ ئەو قوربانیانەی کە بەشداری لە پرۆسەی تاوانکاری دەکەن. بە تایبەتی، ئەوان دەبێت مافی ئەوەیان هەبێت بەشداری بکەن وەک لایەنە مەدەنییەکان لە قۆناغی پێش دادگاییکردندا.
دەستگەیشتن بە دۆسیەی کەیسەکە، پێشکەشکردنی داواکاری لێکۆڵینەوە، پرسیارکردن لە شایەتحاڵەکان، پسپۆڕان و تۆمەتبارەکان و پێشکەشکردنی بەڵگە. پێویستە پارە بۆ یارمەتی یاسایی بەردەست بکرێت بۆ ئەوەی ئەو ڕزگاربووانەی وەک سکاڵاکەر یان لایەنە مەدەنییەکان بەشداری دەکەن بتوانن نوێنەرایەتی یاسایی بەخۆڕایی . پێویستە ڕزگاربووان لە مافەکانیان ئاگادار بکرێنەوە. پرۆسەی تاوانی عێراقی ڕێگە بە نوێنەرایەتیکردنی قوربانییەکان دەدات بە شێوەیەکی یاسایی و مافیان بۆ دابین دەکات وەک سکاڵاکەر و سکاڵاکەرە مەدەنییەکان، بەڵام ئەم مافانە دەبێت بە ڕوونی لە یاسا و ڕێساکانی ڕێوشوێن و بەڵگەکانی میکانیزمەکەدا دیاری بکرێن، بۆ ئەوەی بنەمایەکی یاسایی بۆ قوربانییەکان دابین بکرێت بۆ داواکردنی مافەکانیان لەبەر ئەوەی دادگاکە یاسای نێودەوڵەتی جێبەجێ دەکات. ڕزگاربووان تەنها ڕازی دەبن بە هاوکاریکردن لەگەڵ میکانیزمێک، بۆ نموونە، پێشکەشکردنی بەڵگە، ئەگەر متمانەیان بە پرۆسەکە هەبێت و هەست بە دەسەڵات بکەن. لەبەر ئەوەی ڕزگاربووان و کۆمەڵگەکانیان ناتوانرێت چاوەڕوان بکرێن کە ئامرازەکانیان هەبێت بۆ دابینکردنی کرێی یاسایی، پێویستە سیستەمێکی یارمەتی یاسایی دروست بکرێت بۆ دابینکردنی کرێی یاسایی و دڵنیابوون لە نوێنەرایەتی یاسایی جۆرایەتی بۆ ڕزگاربووان.
پێویستە میکانیزمەکە دەسەڵاتی ئەوەی هەبێت کە قەرەبووی تاکەکەسی یان بەکۆمەڵ بدات بە قوربانییەکان و خێزانەکانیان. پێویستە قەرەبووکردنەوە بەپێی ستانداردە نێودەوڵەتییەکان بۆ ئەم جۆرە تاوانانە پێناسە بکرێت. پێویستە سندوقی متمانە یان سندوقی قەرەبووکردنەوە دامەزرێنرێت بۆ تەواوکردنی خەڵاتەکانی قەرەبووکردنەوە کە لەلایەن میکانیزمەکەوە فەرمانی پێکراوە کە ئەوانەی تاوانبارکراون ڕێگای پێویستیان نییە بۆ قەرەبووکردنەوەی تەواو بۆ ڕزگاربووان. پێویستە قەرەبووکردنەوە بە هەماهەنگی بکرێت لەگەڵ جێبەجێکردنی یاسای ڕزگاربووانی ئێزیدی و یاسا جێبەجێکەرەکانی دیکە لە عێراق.
لە کاتێکدا دادگایەکی تاوانکاری تەنها دەتوانێت فەرمان بە قەرەبووکردنەوە بکات بۆ چاککردنەوەی ئەو زیانانەی کە بەهۆی ئەو تاوانانەوە دروست بوون، تۆمەتبارەکان دوای دادگاییکردن بە تاوانبار دەزانن، بۆیە ناتوانێت ڕێگایەکی گشتگیر بۆ قەرەبووکردنەوەی قوربانییەکان بۆ تاوانەکانی داعش بهێنێتە پێش، بەڵام دەتوانێت بنەمای یاسایی لەسەر قەرەبووکردنەوە دابنێت کە دەکرێت بۆ هەموو ڕزگاربووان بەسوود بێت. ئەزموونی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی ئەوەی نیشان داوە کە دەکرێت دادگایەکی تاوانکاری مامەڵە لەگەڵ قەرەبووکردنەوەدا بکات تەنانەت لەو شوێنانەی کە ژمارەیەکی زۆر لە ڕزگاربووان هەبن، هەروەها بەرپرسیارێتی ئەو کەسانە دیاری بکات کە بە تاوان دۆزراونەتەوە تەنانەت ئەگەر هەندێک لە تاوانبارەکانیش سامانی سنوورداریان هەبێت.
یاسای ڕزگاربووانی ئێزیدی پلانێک دادەمەزرێنێت بۆ چاککردنەوەی ئەو زیانانەی کە بەسەر هەندێک جۆری دیاریکراوی ڕزگاربوواندا دێن، بەڵام هەموو ڕزگاربووانی داعش وەک سوودمەند ناناسێتەوە. هەروەها هیچ ئامرازێکیش نییە کە بەو شێوەیە ئەو کەسانەی بەرپرسن لە پێشێلکارییە گەورەکانی یاسای نێودەوڵەتی دەتوانن فەرمان بە قەرەبووکردنەوە بکەن. لەبەر ئەوەی ئەمە تەنها بەس نییە بۆ داننان بە زیان و ئازاری قوربانییەکان، بەڵکو دەبێت دان بە مافی قەرەبووکردنەوەی ئەو تاوانانەدا بنێت کە بەگوێرەی یاسای نێودەوڵەتی داواکراوە. بەپێی بنەما و ڕێنماییە بنەڕەتییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر مافی چارەسەر و قەرەبووکردنەوە بۆ قوربانیانی پێشێلکارییە گەورەکانی یاسای نێودەوڵەتی مافەکانی مرۆڤ و پێشێلکارییە جدییەکانی یاسای مرۆیی نێودەوڵەتی، قەرەبووکردنەوە و چاککردنەوە و ڕازیبوون و مسۆگەرکردنی دووبارە نەبوونەوە دەگرێتەوە جگە لە قەرەبووکردنەوە.
بە دانپێدانان بەو ڕاستییەی کە زۆرێک لەو کەسانەی لەلایەن دادگاوە تاوانبارکراون سامانی پێویستیان نابێت بۆ قەرەبووکردنەوەی تەواوی ڕزگاربووان، یان ناکرێت سامان بەدەست بهێنرێت، دەبێت سندوقێک دروست بکرێت کە هاوتای سندوقی متمانەی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی بۆ قوربانیان بێت، کە حکومەتی عێراق و دەوڵەت و بەخشەرەکانی دیکە دەتوانن بەشداری بکەن.
پێویستە هەموو بەشەکانی میکانیزمەکە ناچار بکرێن کە ڕێز لە سەلامەتی و تەندروستی جەستەیی و دەروونی و شکۆمەندی و تایبەتمەندی ڕزگاربووان بگرن و پێویستە ڕێوشوێنی "باشترین بەرژەوەندی" لە هەموو پرۆسەکانی دادگادا تێکەڵ بکرێت. ئەو ڕزگاربووانەی کە بەشداری دەکەن یان شایەتی دەدەن وەک شایەتحاڵ دەبێت پشتگیری دەروونی-کۆمەڵایەتییان هەبێت ئەگەر پێویست بکات. بەپێی کرداری نێودەوڵەتی، پێویستە نهێنی و ڕێوشوێنەکانی دیکەی پاراستن بەردەست بن کاتێک پێویست بکات پێش، لە کاتی و پاش تاقیکردنەوەکان. ڕزگاربوویەکی تایبەت ئەو یەکەیەی کە شارەزایە لە تاوانەکانی توندوتیژی سێکسی پێویستە لە دادگادا دامەزرێنرێت و لە یاسای دادگادا کۆد بکرێت بۆ پاراستنی ئەم مافانە و بنیاتنانی لەسەر یاسای عێراقی و ئەزموون و باشترین کردارەکان لە شوێنەکانی دیکەوە.
ئەزموونێکی بەرچاو هەیە لەلایەن دادگا تاوانکارییە نێودەوڵەتی و هەرێمی و نیشتمانییەکانەوە کە مامەڵە لەگەڵ تاوانە جدییەکان دەکەن لەسەر چۆنیەتی ڕێگەدان بە ڕزگاربووان بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەکەدا، جا وەک شایەتحاڵ، سکاڵاکەر یان سکاڵاکەر، بە شێوەیەکی سەلامەت و شکۆمەندانە. ئەمە دابینکردنی پاڵپشتی جەستەیی و دەروونی و پاراستن دەگرێتەوە کاتێک پێویست بکات، هەروەها ئامۆژگاریکردنی دادگا لەسەر ئەو ڕێوشوێنانەی کە دەبێت بە درێژایی پرۆسەکە ئەنجام بدرێن، لە لێکۆڵینەوەوە بۆ گوێگرتن لە دادگا و زیاتریش. لەبەر ئەوەی ئەمە پێویستی بە کارمەندی تایبەتمەند هەیە، لەوانە ئەوانەی کە شارەزاییان هەیە لە تراومای پەیوەندیدار بە تاوانەکانی توندوتیژی سێکسی، پێویستە یەکەیەکی تایبەت لە چوارچێوەی میکانیزمەکەدا دامەزرێنرێت.
حکومەتی عێراق لە یاسای ڕزگاربووانی ئێزیدیدا خۆی پابەند کردووە بە هاوکاریکردن و هەماهەنگیکردن لەگەڵ قەوارە نێودەوڵەتییەکان بۆ لێکۆڵینەوە و دادگاییکردنی تاوانەکانی داعش. ئێستا پێویستە عێراق هەوڵی دیپلۆماسی بڵاو بکاتەوە بۆ مسۆگەرکردنی هەماهەنگی نێودەوڵەتی پێویست بۆ میکانیزمی لێپرسینەوە بۆ دادگاییکردنی داعش بۆ تاوانە نێودەوڵەتییەکان، لەوانە زامنکردنی بەڵگە و ڕادەستکردنی گومانلێکراوان و ڕێوشوێنە پەیوەندیدارەکان وەک گەڕان بەدوای بێسەروشوێنەکاندا. هەماهەنگیی نێوان حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان زۆر گرنگە.
بەهۆی سروشتی سنوورەکانی تاوانەکانی داعشەوە، هەماهەنگی نێودەوڵەتی زۆر گرنگە بۆ ئەنجامدانی لێکۆڵینەوە و بەدەستهێنانی بەڵگە و جێبەجێکردنی فەرمانەکانی دەستگیرکردن بە مسۆگەرکردنی ڕادەستکردنی گومانلێکراوان و پاراستنی قوربانیان و شایەتحاڵان و ئەنجامدانی پەیوەندیکردن بە کۆمەڵگە زیانلێکەوتووەکانەوە. ئەمە پێشتر لە یاسای ڕزگاربووانی ئێزیدیدا پێشبینی کراوە، کە (لە ماددەی ۷.۳) دا هاتووە کە وەزارەتی دەرەوە داوای هەماهەنگی دەکات بۆ ڕادەستکردنی گومانلێکراوان بۆ دادگاییکردنی لەبەردەم دادگا لێهاتووەکان.
پێویستە هەموو دادوەرەکان، داواکارانی گشتی، پارێزەران و کارمەندانی دیکە پشکنینیان بۆ بکرێت بۆ کەسایەتییەکی ڕەوشتی بەرز، دەبێت ئەوە بسەلمێنن کە ئەوان بە شێوەیەکی سەربەخۆ و بێلایەنانە هەڵسوکەوت دەکەن و دەبێت ئەزموون و شارەزایی گونجاویان هەبێت. پێویستە ڕاهێنانی تایبەت بۆ هەموو دادوەرەکان و کارمەندانی دیکەی میکانیزمەکە ڕێکبخرێت، هەروەها ئەو پارێزەرانەی نوێنەرایەتی تۆمەتبار و قوربانییەکان دەکەن لەسەر بنەمای پێداویستییەکان. لە دیاریکردنی دادوەران و کارمەندانی دیکەدا، پێویستە ڕێوشوێن بگیرێتەبەر بۆ دڵنیابوون لە دامەزراندن لەسەر بنەمای لێهاتوویی، و پێویستە ڕەچاوی گونجاو بکرێت بۆ نوێنەرایەتیکردنی دادپەروەرانەی ژنان و گروپە کەمایەتییە جیاوازەکان لە عێراق. لە بەرژەوەندی بەردەوامبوون و سوود وەرگرتن لە ئەزموون و شارەزاییەکانیان، تیمی لێکۆڵینەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەرزکردنەوەی بەرپرسیارێتی لە تاوانەکان دەبێت بەشێک بێت لە بەشی دادگاییکردنی میکانیزمەکە.
زۆر گرنگە کە متمانە بە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ڕزگاربووان و هەموو عێراقییەکان دابین بکرێت کە میکانیزمی بەرپرسیارێتی دادپەروەر و بێلایەن و سەربەخۆ و بە ستانداردە نێودەوڵەتییەکان و باشترین کردارەکان ڕێنمایی دەکرێت. هەندێک لە ڕزگاربووان خواستی خۆیان دەربڕیوە بۆ بەشداریکردنی نێودەوڵەتی لە ئۆپەراسیۆنەکانی میکانیزمەکە. هیوای ئەوە هەیە کە پشتیوانی و بەشداری نێودەوڵەتی بتوانێت هاندەر بێت بۆ چاکسازی دادوەری پێویست لە عێراقدا.
دادگاییکردن و بەرگریکردن و حوکمدانی تاوانە نێودەوڵەتییەکان پێویستی بە زانیاری و ئەزموونی تایبەتمەند هەیە کە لە ڕێگەی کردارەوە بەدەست دەهێنرێت، کە دادوەرە ناوخۆییەکان و پارێزەرەکان وەک بەشێک لە ڕاهێنان و کردارە ئاساییەکانیان وەریان نەدەگرت. پێویستە توانای دادوەرە عێراقییەکان و داواکارانی گشتی و پارێزەران بۆ دادگاییکردنی تاوانە نێودەوڵەتییەکان و بەرگریکردن لە مافە نێودەوڵەتییەکانی مرۆڤ پەرەپێبدرێت. لە کاتێکدا ئەزموون لە یاسا و کرداری نێودەوڵەتی پەیوەندیدار و ئەزموون لە چوارچێوەکانی دیکەوە گرنگە، بەڵام ئەزموونی دادگاکانی دیکە ئەوە نیشان دەدات کە هەروەها گرنگە کە هەر کارمەندێکی نێودەوڵەتی تا ئەوپەڕی توانا ئاشنا بێت بە زمان و یاسای وڵاتە پەیوەندیدارەکە، یان لانیکەم سیستەمە یاساییە هاوشێوەکان.
دەستنیشانکردنی هەموو دادوەرەکان و کارمەندانی تر دەبێت لەسەر بنەمای شایستەیی بێت، و پێویستە ڕاهێنانی پسپۆڕی پێشکەش بکرێت لە هەردوو کاتی ڕاهێنان و لە ڕێگەی بەرنامەی پەروەردەیی بەردەوام. پێویستە هەوڵ بدرێت بۆ دیاریکردنی دادوەر و دادوەری ژنی شارەزا لە کۆمەڵگە کەمایەتییەکان لە هەر شوێنێک کە دەکرێت. پێشینەیەک هەیە بۆ گرتنەخۆی ڕێوشوێنی دیاریکراو بۆ دڵنیابوون لە نوێنەرایەتیکردنی دادپەروەرانەی دادوەرە نێر و مێ و دادوەرەکان کە ئەزموونی جیاوازیان هەیە و لە جۆرە جیاوازەکانی سیستەمی یاساییەوە لە یاسای ڕۆمای دادگای تاوانی نێودەوڵەتی (بەندی ۳٦).
پێویستە ئەم میکانیزمە ڕێز لە ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی مافەکانی مرۆڤ بگرێت و بە شێوەیەکی دادپەروەرانە و بێلایەنانە پرۆسەکە ئەنجام بدات. هەروەها دادگاییکردنی دادپەروەرانە و بێلایەنانە گرنگن بۆ ئاشکراکردنی ڕاستی و ڕەوایەتی تێگەیشتوو کە دەبێتە هۆی شکاندنی سووڕی توندوتیژی. ئەمە دەبێت ڕێز لە هەموو مافەکانی تۆمەتباران بگرێت کە بە پێی یاسای نێودەوڵەتی بەخشراوە. پێویستە یارمەتی یاسایی دابین بکرێت کاتێک تۆمەتبارەکان هیچ ئامرازێکیان نییە بۆ پارەدان بە پارێزەری یاسایی. پێویستە ڕێگای داهێنەرانە بۆ پاراستنی مافەکانی ئەو کەسانەی کە کارلێک لەگەڵ میکانیزمەکەدا دەکەن لێکۆڵینەوەی لەسەر بکرێت، وەک دامەزراندنی ئۆمبودسن. پێویستە لایەنە پەیوەندیدارەکانی عێراق پابەند بن بە جێبەجێکردن و جێبەجێکردنی بڕیارەکانی میکانیزمەکە.
دادگاییکردنی دادپەروەرانە و بێلایەنانە بنەڕەتییە بۆ شەرعیەتی دادپەروەری تاوانی نێودەوڵەتی، و بەشێکی گرنگی چاکسازیی دامەزراوەیی پێکدەهێنێت کە لایەنێکی بنەڕەتی دادپەروەری گواستنەوەیە لەدوای تاوانی دڕندانەی بەکۆمەڵ. تیمی لێکۆڵینەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەرزکردنەوەی بەرپرسیارێتی لە تاوانەکان و قەوارەکانی دیکە کە بەڵگەیان هەیە وەک یەکەکانی تاوانی جەنگی نیشتمانی ناتوانن هاوکاری میکانیزمێک بکەن کە ڕێز لە ستانداردەکانی دادگاییکردنی دادپەروەرانە نەگرێت. ژووری پسپۆڕی کۆسۆڤۆ مۆدێلێکی سەرنجڕاکێش پێشکەش دەکات بۆ پاراستنی مافەکانی مرۆڤ بۆ هەموو ئەوانەی کارلێک لەگەڵ دامەزراوەکەدا دەکەن. نوسینگەیەکی سەربەخۆی دامەزراند وەک ئەرکێکی سەربەخۆ بۆ چاودێریکردن و بەرگریکردن و پاراستنی مافە بنەڕەتییەکانی هەموو ئەوانەی کارلێک لەگەڵی دەکەن.
میکانیزمەکە پشت دەبەستێت بە جێبەجێکردنی یاسای نیشتمانی عێراق و دەزگاکانی تر بۆ کاریگەری ئۆپەراسیۆنەکەی. پێویستە دادپەروەری و بێلایەنی بۆ ئەو دەزگایانە درێژبکرێتەوە و دەبێت ناچار بکرێن بڕیارەکانی میکانیزمەکە جێبەجێ بکەن.
ئەم میکانیزمە ناتوانێت سزای مەرگ بسەپێنێت. پێویستە ڕێوشوێن بگیرێتەبەر بۆ کەمکردنەوەی ئەو مەترسییانەی کە بەشدارن لە هێشتنەوەی ئەو کەسانەی کە لە ئازادی خۆیان بێبەشن لە کاتی چاوەڕوانی و دادگاییکردن و ئەوانەی لەلایەن دادگاوە تاوانبارکراون لە دەستگیرکردن لە عێراق، لەوانە داواکردنی هاوکاری نێودەوڵەتی.
بەپێی ماددەی ۹.۱ی یاسای ڕزگاربووانی ئێزیدی، نابێت هیچ لێبوردنێکی گشتی یان کەمکردنەوەی سزاکە جێبەجێ بکرێت.
زۆرێک لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێیان وایە سزای لەسێدارەدان لەگەڵ ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤدا ناگونجێت و پشتیوانی لە میکانیزمی بەرپرسیارێتی ناکەن کە سەپاندوویەتی. ئەمەش دوای ئەوە دێت کە هێشتنەوەی سزای لە سێدارەدان ڕێگری دەکات لە هاوکاری و تێوەگلانی نێودەوڵەتی، یان لە پشتیوانیکردنی خودی دادگاییکردنەکان یان بەشداریکردن لە هەر قەرەبووکردنەوەیەک بۆ ڕزگاربووان. تیمی لێکۆڵینەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەرزکردنەوەی بەرپرسیارێتی لە تاوانەکان و ئەو لایەنانەی کە بەڵگەیان هەیە هاوکاری میکانیزمێک ناکەن کە سزای مەرگ بسەپێنێت.
ئەگەری ئەو دەستگیرکراوانەی داعش کە ماوەیەکی درێژ لە زینداندا بەسەردەبه ن، هەم پێش دادگاییکردن و هەم سزای زیندانیکردن، مەترسییەکی گەورە دروست دەکات کە پێویستە چارەسەر بکرێن. تۆمەتی ئەشکەنجەدان و خراپ مامەڵەکردن لە ناوەندەکانی زیندانیکردنی عێراقدا زۆر جار هەیە. پێویستە چاودێرییەکی باشتر بۆ ناوەندەکانی دەستگیرکردن جێبەجێ بکرێت، لەوانە بەرنامەکانی چاککردنەوە و باشترکردنی ڕێوشوێنەکانی ئاسایش.
پێویستە دەسەڵاتدارانی عێراق لەگەڵ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دڵنیابن لەوەی کە میکانیزمەکە پارەی پێویستی هەیە بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانی و مسۆگەرکردنی پرۆسەیەکی دادپەروەرانە و سەلامەت و کاریگەر و پارێزراو.
میکانیزمی بەرپرسیارێتی تاوان کە مامەڵە لەگەڵ جینۆساید و تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانەکانی جەنگ دەکات پێویستی بە سەرچاوەیەکی بەرچاو هەیە کە زۆر گەورەترە لەو دادگایانەی کە تاوانی ئاسایی دادگایی دەکەن. بۆ نموونە، میکانیزمەکە پێویستی بە بەڕێوەبردنی بەڵگەی پسپۆڕ و سیستەمی بەڕێوەبردنی دادگا و شایەتحاڵانی شارەزا و توانای داواکردنی هاوکاری لە دەسەڵاتی دادوەری بیانی هەیە. تۆمەتباران پێویستیان بە پارێزەری یاسایی هەیە لەگەڵ سەرچاوەی پێویست بۆ ئەنجامدانی بەرگریکردنیان. بەشداربووانی قوربانییەکان پێویستیان بە پشتیوانی و نوێنەرایەتی یاسایی هەیە و گەیشتن بە ڕزگاربووان و کۆمەڵگە زیانلێکەوتووەکان زۆر گرنگە. پێکهاتە سەرەکییەکانی دیکە بریتین لە ئاسایشی دادوەران و کارمەندانی دیکە، پاراستنی قوربانیان و شایەتی و وەرگێڕان. ئەوە گرنگە کە دڵنیا بیت لەوەی کە سەرچاوە داراییەکان بەردەوام دەبن، بۆ ئەوەی دادگاکە لە ماوەی کارکردنیدا پارەی کەم نەبێت.
دادگایەکی دووڕەگ کە بە هاوکاری نەتەوە یەکگرتووەکان دامەزراوە لەگەڵ توخمە نێودەوڵەتییە بەهێزەکان، ئەگەری زۆر زیاترە کە لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە پارە وەربگرێت وەک لە دادگایەکی نەتەوەیی.
لەم کاتەدا مانەوەی پاسیڤ کەمترین بژاردەی گونجاوە بۆ عێراق. بەبێ گرتنەبەری هەنگاوی خێرا بۆ تێکەڵکردنی تاوانە نێودەوڵەتییەکان لە چوارچێوەی یاسایی خۆیدا و دامەزراندنی میکانیزمی بەرپرسیارێتی بە پێی پێوەرە نێودەوڵەتییەکان بۆ ئەوەی ئەوانەی بەرپرسن ڕووبەڕووی دادگا بکرێنەوە، عێراق نەک تەنها واز لە ڕزگاربووان دەهێنێت و پابەندبوونەکانی پێشووی خۆی پشتگوێ خستووە. هەروەها پشتگوێ خستنی کۆتایی تێبینییەکانی لایەنەکانی پەیماننامەی مافەکانی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان (کۆتایی بە تێبینیەکانی لیژنەی مافەکانی مرۆڤ و لیژنەی دژ بە ئەشکەنجە) و مەترسی ئەوە زیاد دەکات کە لەبەردەم دادگای نێودەوڵەتیدا بەرپرسیار بکرێت بەهۆی پابەندنەبوون بە پابەندبوونەکانیەوە بەپێی پەیماننامەی ڕێگریکردن و سزادانی تاوانی جینۆساید.
بەستەرەکان بۆ سەرچاوەکانی تر
سەرچاوەی زیاتر بخوێنەرەوە بۆ فراوانکردنی زانیارییەکانتان و زیاتر دەربارەی ئێمە بزانە.